باور و تلاش دو واژه مهم و اساسی در فرهنگ قرآنی است که توحید آسمانی را با عمل زمینی پیوند می‌‌دهد. ایمان و عمل صالح، انسان را     بالا می‌ برد و توانمندی ها و استعدادهایش را آشکار می‌ کند. با ظهور چنین استعدادهایی انسان در مقام مظهریت کامل «الله» می‌‌نشیند و خلیفه خداوند در زمین می‌‌شود. قرآن از این واقعیت عینی آفرینش این‌گونه یاد می‌‌کند:

وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آَمَنُوا مِنْکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَى لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا یَعْبُدُونَنِی لَا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئًا وَمَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُولَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ

خدا به کسانى از شما که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده‏اند وعده داده است که حتما آنان را در این سرزمین جانشین [خود] قرار دهد همان گونه که کسانى را که پیش از آنان بودند جانشین [خود] قرار داد و آن دینى را که برایشان پسندیده است به سودشان مستقر کند و بیمشان را به ایمنى مبدل گرداند [تا] مرا عبادت کنند و چیزى را با من شریک نگردانند و هر کس پس از آن به کفر گراید آنانند که نافرمانند.

تلاش و کوشش به هر شکلی باید در راستای تمدن سازی و آبادانی زمین قرار گیرد و عمل صالح همان کاری است که در این راستا انجام می‌ شود. بر این اساس دو مولفه ایمان و عمل صالح را می‌ توان در آبادانی و تمدن سازی، که مقصود جامعه برتر قرآنی است، به وضوح دید. بر این اساس، جامعه برتر قرآنی، جامعه‌ای است که کار و تلاش سازنده در راستای اهداف اصلی آفرینش در آن موج می‌ زند.

همان گونه که انسانِ فردی، این گونه خلافت می‌ یابد انسان جمعی با همان جامعه، زمانی خلافت می‌ یابد و اسوه جامعه بشریت می‌ گردد که کارهای نیک آن درراستای ایمان آسمانی باشد. از این رو جامعه برتر قرآنی، جامعه ای سرشار از ایمان و کارهای نیک اجتماعی است به گونه ای که دیگر جوامع بشری نیز از کارهای نیک آن سود می برند.

با نگاهی گذرا به تاریخ بشریت در می‌ یابیم که تاریخ بشریت را مردان بلندهمت ساخته اند و جوامع ایمانی حتیدر یک مقطع تاریخی کوتاه و در منطقه‌ای محدود همانند مدینه النبی زمانی شکل گرفته است که مردان و زنانی بلند همت در تاریخ سر برداشته‌اند.

اسلام کار و تلاش را از بزرگ ترین عبادت ها و وسیله تقرب به پروردگار شمرده است و از خمودی و سستی با نفرت و نکوهش یاد کرده است. اگر در جامعه ای بر اساس آموزه های دینی عمل شود و کار ارزش یابد و به عنوان مایه رستگاری و وسیله تقرب به پروردگار به آن نگریسته شود، فرهنگ کار تقویت خواهد شد و البته برآیند چنین اندیشه ای؛ ابتکار، خلاقیت و رشد و توشعه به معنای عام خواهد بود.

تلاش و همت چه در راستای امور دنیوی و گسترش زندگی مادی و چه در جهت کسب معارف الهی، تعالی روحی و برخورداری از زندگی اخروی هر دو مورد سفارش و تایید دین مبین اسلام است. آن‌گونه که از آیات شریف قرآن کریم، احادیث گرانسنگ پیشوایان دین و شیوه‌ علمی اهل بیت (علیهم السلام) برمی‌آید کار و تلاش فی‌نفسه مطلوبیت ذاتی دارد و انسان را از خمودگی و سستی رها می‌سازد و اگر این تلاش با صداقت و خلوص و در مسیری صحیح انجام پذیرد به هدایت معنوی و رشد و تعالی خواهد انجامید.

در آموزه‏های اسلامی بر همت و کار تأکید فراوانی شده است و مقیاس ارزش انسان، عمل او معرفی گردیده است. بر اساس آموزه‏های اسلامی عمل با دانش، شناخت و ایمان پیوند نزدیکی دارد و عمل بدون شناخت، دانش و ایمان مورد نکوهش قرار گرفته است. درستی، استمرار و پایداری و استقامت در انجام امور و اعمال مد نظر است و اعمال اندکی که همراه با ایمان، استمرار و پیوستگی باشند، ارزشمندتر از اعمال بسیار فاقد این ویژگی‏ها هستند. هم چنین باید توجه داشت که منظور از عمل و همت و کار بر اساس آموزه‏های اسلامی، کیفیت است.

ازدیدگاه قرآن کریم، تلاش در جهت بهره گیرى ازمواهب طبیعی براى تأمین معاش، می تواند یک عمل عبادى و مظهرى از عبودیت خداوند متعال باشد. از این رو خداوند بیان می‌دارد:

هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِی مَنَاکِبِهَا وَکُلُوا مِن رِّزْقِهِ وَإِلَیْهِ النُّشُورُ

اوست کسى که زمین را براى شما رام گردانید پس در فراخناى آن رهسپار شوید و از روزى [خدا] بخورید و رستاخیز به سوى اوست.

روشن است انسانی که بر اساس این و آیاتی از این دست، در راستای استقلال اقتصادی و توسعه مالی زندگی و جامعه خود تلاش می کند، نه تنها خود را از حوزه عبودیت بیرون نمی بیند، بلکه خرسند است که با امتثال امر الهی در حوزه فعالیتهاى اقتصادى، شأنی از شؤون عبودیت را عینیت بخشیده است. نگاه قدسی و عبادی به کار و تلاش، انگیزه تلاش و همت را در انسان تقویت می کند و مرتبه معنوی و اجتماعی او را بالا می برد. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

وَمَنْ یَأْتِهِ مُؤْمِنًا قَدْ عَمِلَ الصَّالِحَاتِ فَأُوْلَئِکَ لَهُمُ الدَّرَجَاتُ الْعُلَى

و هر که مؤمن به نزد خدا رود در حالى که کارهاى شایسته انجام داده باشد براى آنان درجات والا خواهد بود.

در هیچ یک از آیات قرآن نشانى از پیوند میان تلاش نکردن و آباد کردن دنیا و اعتقاد به قضا و قدر الهى وجود ندارد. در قرآن، آیات متعدّدى است که انسان را بر سرنوشت خود مسلّط می‌داند و تغییر وضع و حال ملتها را در گرو تغییر کارها و حالات و اراده آنها قلمداد می‏کند و انسان را در انتخاب مسیر حرکت آزاد معرفی می‌کند و پیدایی خوبی و بدی در جامعه را رهین کردار خوب و بد مردم می‌شمارد. افزون بر آن، ما مسلمانان بر این باوریم که اگر خدا را یارى نماییم و در راه الهی قدم گذاریم، خدا ما را یارى می‏رساند و او هر چه را بخواهد که پیش‌تر ثبت شده است، محو می‏کند و هر چه را بخواهد که پیش‌تر ثبت نشده است، ثبت ‏می‏کند؛از این رو بایسته است که با اعتقاد به قضا و قدر الهى از تلاش و همت باز نایستیم و رکود و عقب‏افتادگى خود را خواسته خداوند ندانیم.

همت و تلاش از نظر آموزه‏های اسلامی به کیفیت عمل برمی‌گردد و نه کمیت. خداوند در قر آن کریم نیز بر این نکته تأکید کرده است:

إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ إِنَّا لَا نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا

کسانی که ایمان آوردند و کارهای نیکو کردند، بدانند که ما پاداش کسی را که کار نیکو کرده باشد، تباه نمی‏کنیم.

کار در نگاه دین، در گستره هستى جارى است و شخص با کار با مجموعه عالم هستى و خالق آن هماهنگ می‌شود. افزون بر قرآن کریم، احادیث اهل بیت (علیهم السلام) نیز همواره انسان را به کار و تلاش و به خدمت گرفتن نیروی جسمی برای تامین خود و خانواده و جامعه سفارش می‌کند. پیامبر اکرم و دیگر پیشوایان دین خود نمونه و الگوی تمام عیار همت و تلاش‌اند و سخنان گرانسنگ ایشان چراغی فراراه مسلمانان است تا در مقاطع مختلف تاریخی به سستی و رکود درنغلطند و ایستایی و رخوت جامعه اسلامی را به تباهی و اضمحلال نکشاند.

حتی کار اقتصادى نیز پیوند دنیا و آخرت است و با آن می‏توان حسنه در دنیا و آخرت را کسب کرد؛ از این رو، گسترش فرهنگ دینى درباره کار و تلاش زمینه فعالیت همه‏جانبه افراد براى رشد اقتصادى را فراهم می‏کند و بیکارى را به هر صورت از جامعه دور می‌سازد.

بی‌گمان منابع دینی و در رأس آن قرآن کریم و سپس سنت و احادیث پیشوایان دین منابع گرانبهایی در این موضوع است که می‌توان با غوررسی در بحار بطون و متون دینی جوانب گوناگون «همت و تلاش» را واکاوی کرد و شرایط تحقق این موضوع را در جامعه از نگاه دین بیش از پیش تشریح کرد.

گذشته از قرآن کریم که یگانه منبع جاودانه هدایت و راهنمایی مسلمانان در تمامی عرصه‌های مادی و معنوی است، کتاب کم نظیر نهج البلاغه، دُرّ یگانه‌ای است که بخشی از سخنان امیر بیان، مَلِک مُلک سخن، امام علی (علیه السلام) در آن گرد آمده است و از آن به «أخ القرآن» یاد می‌شود. کتاب نهج البلاغه که به تعبیر امام خمینی (ره) «نازله روح امام علی است»  منبع بسیار ارزنده‌ای در بیشتر موضوعات است؛ از این رو برای گسترش و بازفهمی موضوعات مهم دینی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی باید از خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمتهای امام علی (علیه السلام) که در این کتاب گرد‌آمده است بهره برد. در موضوع «همت و تلاش» نیز کتاب نهج البلاغه منبع منحصر به فردی است که این پژوهش بر پایه محتوای این کتاب سامان یافته است.

امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه دیدگاه روشن و شفافی نسبت به کار و تلاش دارد و این امام همام، همواره انسان را به کار و تلاش تشویق می‌کند. می‌توان با پژوهشی علمی در نهج البلاغه، مبانی همت و تلاش را از آن استخراج کرد. با نگاهی به نهج البلاغه درمی‌یابیم که امام علی (علیه السلام) نه تنها برای دنیا، بلکه برای آخرت نیز به فعالیت و کار تأکید می‌کند و با عبارت «العمل العمل» انسان را به استفاده از فرصت ها تشویق می کند و او را به مسیر «عمل» سوق می دهد. با این همه امام علی همواره به رعایت اعتدال امر می کند و به کار کردن برای یک زندگی انسانی متعادل و متوسط در این جهان و غافل نشدن از وظایف اخروی باور دارد، همان نکته‌ای که در قرآن کریم نیز بر آن تأکید شده است:

وَلاَ تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِکَ وَلاَ تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَّحْسُورًا

و دستت را به گردنت زنجیر مکن و بسیار [هم] گشاده‏دستى منما تا ملامت‏شده و حسرت‏زده بر جاى مانى.